The Power of Museums

ก่อนไปว่ากันด้วยเรื่องดังกล่าว มาดูทิศทางของโลกอ้างอิงจากธีมในวันพิพิธภัณฑ์สากลปีนี้ (18 พ.ค.) สภาการพิพิธภัณฑ์ระหว่างชาติ (ICOM) ได้เน้นถึงความสำคัญของบทบาทในฐานะสถาบันที่ให้บริการสังคมและมุ่งสู่การพัฒนา ด้วยการใช้สโลแกน ‘The Power of Museums’ กับจุดมุ่งหมายที่เชื่อว่าพลังของพิพิธภัณฑ์สามารถสร้างการเปลี่ยนแปลงให้กับโลกและนำไปสู่อนาคตที่ดีกว่าได้ผ่านการสนับสนุนใน 3 ด้าน

พลังแรกคือการสร้างความยั่งยืน หมายถึงพิพิธภัณฑ์จะต้องดำเนินการตามแนวทางการพัฒนาที่ยั่งยืนของสหประชาชาติ โดยการมีส่วนร่วมในเป้าหมายที่หลากหลาย ซึ่งรวมถึงการส่งเสริมเศรษฐกิจ สังคมและสิ่งแวดล้อมให้มีความยั่งยืน

อันที่สองคือการสร้างนวัตกรรมด้านดิจิทัลและการเข้าถึง ด้วยการเป็นสนามเด็กเล่นเชิงนวัตกรรมที่สามารถพัฒนาและประยุกต์ใช้เทคโนโลยีใหม่ๆ ในชีวิตประจำวันได้ ซึ่งไม่เพียงสร้างการเข้าถึงและมีส่วนร่วมได้มากขึ้น หากยังช่วยให้ผู้ชมเข้าใจแนวคิดที่ซับซ้อนยิ่งขึ้น เช่น การใช้ Immersive Technology หรือเทคโนโลยีที่ช่วยสร้างความกลมกลืมระหว่างโลกจริงกับโลกเสมือนทำให้ผู้ชมรู้สึกเหมือนได้เป็นส่วนหนึ่งของงานจริงๆ อย่างที่ teamLab จัดแสดงนิทรรศการในโตเกียว หรืองานนิทรรศการ Van Gogh กับประสบการณ์แบบ Immersive ในหลายเมือง 3 ทวีป

สุดท้าย…การสร้างชุมชนผ่านการศึกษา ผ่านชิ้นงานและโปรแกรมต่างๆ โดยการรักษาค่านิยมประชาธิปไตยและให้โอกาสการเรียนรู้ตลอดชีวิตแก่ทุกคน เพื่อช่วยสร้างประชาสังคมที่มีข้อมูลและมีส่วนร่วม

“ทุกวันนี้พิพิธภัณฑ์ต้องเผชิญกับความท้าทายที่เกี่ยวข้องกับประเด็นทางสังคม เศรษฐกิจ และระบบนิเวศมากกว่าเดิม ขณะเดียวกันก็ต้องทำหน้าที่เป็นพยานของอดีตและผู้พิทักษ์สมบัติของมนุษยชาติสำหรับคนรุ่นหลัง พิพิธภัณฑ์มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาผ่านการศึกษาและการทำให้เป็นประชาธิปไตย” ICOM กล่าวถึงบทบาทของมิวเซียมในปัจจุบัน

เธอยกตัวอย่าง National Justice Museum ในเมืองนอตติงแฮม ประเทศอังกฤษ เป็นพิพิธภัณฑ์เกี่ยวกับความยุติธรรมที่เป็นเนื้อหาค่อนข้างหนัก มีกลุ่มเป้าหมายเป็นครอบครัวเพราะอยากส่งเสริมให้เด็กเรียนรู้สิทธิของตัวเองและผู้อื่น โดยจับเทรนด์ ณ ตอนนั้นมาจัดนิทรรศการ บอกเล่าถึงสิ่งทีเกิดขึ้น สร้างความเข้าใจและกระตุ้นเกิดกระบวนการทางความคิด อย่างล่าสุดได้หยิบเรื่อง ‘เยาวชนและการประท้วง’ มาจัดนิทรรศการ เล่าถึงพลัง ความหลงใหลและความสามารถคนหนุ่มสาวที่ส่งเสียงให้ทุกคนได้ยิน ต่อสู้กับอยุติธรรมและสร้างการเปลี่ยนแปลง พร้อมตั้งคำถามว่า “คุณจะใช้เสียงของคุณเพื่อการเปลี่ยนแปลงทางสังคมอย่างไร?”

Ease and Comfort

นอกจากคอนเทนต์ที่น่าสนใจเข้ากับยุคสมัยปัจจุบันแล้ว ดร.นันทมนต์ คิดว่าสิ่งที่จะดึดดูดผู้คนให้เข้าไปเยี่ยมชมควรจะต้องมีความ Ease and Comfort ในที่นี้หมายถึง การให้ความรู้สึกง่ายๆ สบายๆ อุ่นใจเมื่อเข้าไป ไม่ว่าจะเป็นด้านสถานที่ คนทำงาน เจ้าหน้าที่ที่ยิ้มแย้มแจ่มใสในการบริการ แม้จะเป็นตึกเก่าแต่มีความสะอาดสะอ้าน ไม่ถึงกับต้องมีความเป็นดิจิทัลหรูหรา แต่ให้ความรู้สึกต้อนรับผู้มาเยือน

“ตัวนิทรรศการควรทำให้รู้สึกว่าเดินชมได้อย่างสบายใจ ไม่ใช่ไปทางไหนก็มีแต่ป้ายห้ามจับห้ามแตะ มีได้แต่ไม่ใช่ห้ามไปเสียทุกอย่าง หรือมีป้ายบอกชัดเจนไปเลยว่าตรงนี้จับได้ หรืออาจจะมีพื้นที่บางส่วนสำหรับการพักผ่อนหรือใช้ประโยชน์ร่วมกัน เช่น ห้องสมุด คาเฟ่ สวนพักผ่อน แม้แต่ตัวนิทรรศการเองก็อาจมีที่นั่งสำหรับผู้ชม เพราะบางคนที่ชอบศิลปะ ชอบงานนั้นจริงๆ แค่ขอเข้าไปใช้เวลานั่งดูเฉยๆ ก็มีความสุขมากแล้ว เป็นเหมือนอีกทางเลือกหนึ่งของผู้ชม”

ส่วนเรื่องเทคโนโลยีในยุคดิจิทัลเช่นนี้ปฏิเสธไม่ได้ว่าสามารถช่วยเพิ่มความน่าสนใจได้ดีตราบใดที่รู้ว่าจะเอามาใช้เพื่ออะไร มีความเชื่อมโยงและต่อเนื่องในการใช้งาน มีงบประมาณเพียงพอใจการบำรุงรักษา โดยไม่จำเป็นต้องใช้เทคโนโลยีราคาแพงเสมอไป แต่เท่าที่สังเกตพิพิธภัณฑ์บางแห่งในไทยขอแค่ให้มีแต่ขาดความต่อเนื่องเชื่อมโยง

Colchester Castle Museum ซึ่งเป็นปราสาทนอร์มันที่ใหญ่ที่สุดในยุโรปและเก็บรักษาสภาพเดิมได้มากที่สุด บอกเล่าเรื่องราวเกี่ยวกับประวัติศาสตร์เมืองโรมันเก่าในฐานะโคลเชสเตอร์เป็นเมืองหลวงโรมันแห่งแรกของสหราชอาณาจักร ก็เป็นอีกหนึ่งตัวอย่างที่คุณนัทบอกว่าสะท้อนให้เห็นถึงการใช้เทคโนโลยีได้อย่างน่าสนใจโดยไม่ต้องลงทุนแพงมากมาย เพราะนอกจากตู้โชว์ที่จัดไว้เหมือนโมเดลและฉากโรมันแล้ว ยังมีแท็บเลตให้ยืมตลอดการเดินชมเพื่อใช้สแกนดูข้อมูลเพิ่มเติมในจุดที่เตรียมไว้ เช่น จุดที่เป็นแผ่นสลักหินอักษรโรมันโบราณที่ไม่มีใครอ่านออก ได้มีการนำเทคโนโลยีวีอาร์ เออาร์มาใช้ด้วยการมีข้อความคำอธิบายความหมายขึ้นมาบนหน้าหลังเอาแท็บเลตส่องไปที่แผ่นสลัก ซึ่งการสแกนในลักษณะนี้ไม่ได้มีแค่จุดเดียวแต่สามารถใช้ได้ตลอดระหว่างการเยี่ยมชม

ทันสมัย เปิดกว้างสำหรับทุกคน

เพราะผู้ชมทุกวันนี้มีความแอ็กทีฟมาก มีกล่องข้อมูล องค์ความรู้พื้นฐานมากพอจากการเปิดรับสื่อต่างๆ ในยุคดิจิทัล พิพิธภัณฑ์ควรปรับตัวให้เข้ากับยุคสมัยในมุมมองของ ฟ้า-กัณหรัตน์ เลี่ยมทอง หัวหน้าฝ่ายกิจกรรมศิลปะ หอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร

“การปรับตัวเข้ากับยุคสมัยในที่นี้ หมายถึงรูปแบบการจัดแสดงที่มีความน่าสนใจ ไม่ใช่แค่การจัดแสดงเฉยๆ แห้งๆอีกต่อไป อาจไม่ถึงกับต้อง Interaction ทุกอย่าง แต่ควรจะสร้างกระบวนการรับชมให้เกิดความเข้าใจอย่างลึกซึ้งมากขึ้น ในแง่ของการออกแบบการสัมผัสประสบการณ์ของผู้ชม ซึ่งเป็นเรื่องสำคัญที่จะสื่อสารสิ่งที่อยากนำเสนอไปยังผู้ชมได้ตรงไปตรงมาอย่างมีศิลปะด้วย การออกแบบการเข้าชม การจัดแสงทั้งหมดที่ต้องไม่ทำลายผลงาน ทุกอย่างล้วนเป็นองค์ประกอบสำคัญมากๆ” ฟ้า กล่าว

แม้รูปแบบการทำงานในหอศิลป์ที่เป็น Art Center โดยเฉพาะประสบการณ์ส่วนตัวที่อยู่กับงานศิลปะร่วมสมัยอาจจะแตกต่างจากมิวเซียม แต่เธอ เชื่อว่าสิ่งที่ควรให้ความสำคัญเหมือนกันคือการออกแบบการนำเสนอในเชิงให้ความรู้ควบคู่กันไปด้วย เช่น การมีเวิร์กช้อป สร้างความเข้าใจในมิติใหม่ๆ ให้กับผู้ชมในหลากหลายช่วงวัย หรืออาจมีประสบการณ์ไม่เท่ากัน รวมทั้งการนำเสนอเนื้อหาที่ร่วมสมัย อย่างเช่นการสะท้อนสังคมหรือปัญหาในปัจจุบันมุ่งไปสู่อนาคตว่าจะมีส่วนร่วมในการพัฒนาเมืองได้อย่างไร หรือการกระตุกให้เกิดการตั้งประเด็นคำถาม การหาคำตอบ โดยมีการใช้เทคโนโลยีบางอย่างมาออกแบบเพิ่มความน่าสนใจยิ่งขึ้น

“สมมุติว่าเราไปดูซากปรักหักพังของที่อยุธยา แทนที่จะมีแต่ตัวหนังสือ ต่อไปอาจมีการทำเป็นเทคโนโลยี 3D ให้เห็นภาพเป็นแบบจำลองขึ้นมาเพื่อความเข้าใจมากขึ้น โดยไม่ต้องจินตนาการอย่างเดียว รวมไปถึงการกระตุ้นให้ผู้ชมตั้งข้อสงสัยว่าประวัติศาสตร์เป็นแบบนี้จริงหรือไม่ นำเสนอที่มาของเรื่องเล่าจากหลายๆ นักประวัติศาสตร์ เพราะเรื่องเล่าอาจมีหลายแง่มุม ขึ้นอยู่กับว่าใครเป็นคนเล่า”

ในยุคดิจิทัลแบบนี้หลายคนอาจนึกภาพมิวเซียมที่ทันสมัยจะต้องมีเรื่องเทคโนโลยีเข้ามาเกี่ยวข้องเสมอ แต่จากประสบการณ์ที่ผ่านมาฟ้ามองว่า เทคโนโลยีไม่ได้เหมาะกับทุกเรื่อง ทุกกิจกรรม บางครั้งจำเป็นต้องมีความตรงไปตรงมา ขณะที่การใช้เทคโนโลยีในบางครั้งช่วยให้มีความสมบูรณ์มากขึ้น ขึ้นอยู่กับความเหมาะในแต่ละงาน

เธอยกตัวอย่างมิวเซียมที่ชื่นชอบอย่าง Chihiro Art Museum พิพิธภัณฑ์ที่รวบรวมผลงานของ จิฮิโระ อิวาซากิ นักวาดภาพประกอบชาวญี่ปุ่นผู้ล่วงลับ และเคยเป็นบ้านที่เจ้าตัวอยู่อาศัยจริงมาก่อน มีการนำเสนอแบบเรียบง่าย ไม่หวือหวา แต่ให้ความรู้สึกตื้นตันเมื่อเข้าไปเยี่ยมชม เช่น มุมจำลองโต๊ะวาดภาพของคุณจิฮิโระ ยิ่งได้เห็นงานเขามาตลอดยิ่งรู้สึกทรงพลังเมื่อได้เห็นที่อยู่จริง เป็นตัวอย่างของพิพิธภัณฑ์ที่มีชีวิต มีองค์ประกอบเรื่องอารมณ์ เชื่อมโยงความรู้สึกกับผู้ชมได้ด้วย

สุดท้ายแล้วทิศทางของพิพิธภัณฑ์ในไทยควรเป็นอย่างไรอาจไม่มีคำตอบตายตัว แต่การทำหน้าที่เป็นแหล่งเรียนรู้ เปิดมุมมองในมิติใหม่เพื่อต่อยอดความคิดต่อไปคือสิ่งที่เราอยากเห็นและต้องการในสังคมยุคนี้