Salad Bowl of Culture อีกพาร์ตของ Melting Pot of Culture

“ส่วนตัวมองว่าหาดใหญ่มีวัฒนธรรมอย่างหนึ่งคือ Salad Bowl of Culture เปรียบได้ว่า ต่างคนก็ต่างที่ แต่ล้วนมาอยู่รวมกันใน Salad Bowl กลมๆ ถ้วยหนึ่ง” แจนผุดศัพท์ใหม่ที่ฟังแล้วเซอร์ไพรส์

นอกจากคำว่า Melting Pot of Culture หรือการหลอมรวมพหุวัฒนธรรมซึ่งได้ยินกันจนชินหู การมองเห็นภาพรวมของวัฒนธรรมในเมืองหาดใหญ่อย่างลึกซึ้งกินความแบบนี้ได้ เพราะคนรุ่นใหม่อย่างเธอพกไฟฝันที่จะขับเคลื่อนบ้านเกิดในอำเภอหาดใหญ่ ที่ตั้งใจจะพาสถาปัตยกรรมเข้าไปมีบทบาทต่อบริบทของเมืองหาดใหญ่ในสักวัน

สามปีก่อน art4d เคยลงบทสัมภาษณ์เธอบนหน้านิตยสารและเว็บไซต์ ถึงแนวคิดของการทำโปรเจกต์จบปี 5 กับหัวข้อ ‘สถาปัตยกรรมเชื่อมความสัมพันธ์พหุวัฒนธรรมในหาดใหญ่’ แจนตั้งคำถามถึงความหลากหลายทางพหุวัฒนธรรมในหาดใหญ่ต่อการสร้างพื้นที่ในสถาปัตยกรรมว่าไปได้ไกลแค่ไหน เธอจึงออกแบบโครงสร้างสถาปัตยกรรมให้คนหาดใหญ่ได้มีส่วนร่วมกับอาคารหลังนั้น โดยหยิบจุดเด่นของหาดใหญ่คือเรื่อง ‘อาหารสะท้อนวิถีชีวิต’ ที่ไม่มีเส้นขีดกั้นระหว่างเชื้อชาติมาเชื่อมความเป็นพหุวัฒนธรรมให้คนมองเห็นจุดร่วมเดียวกัน แต่หากเป็นการออกแบบมิวเซียมให้คนหาดใหญ่ได้ร่วมแลกเปลี่ยนไอเดียบน ‘พื้นที่’ หนึ่งอย่างที่เธอนึกภาพไว้ตั้งแต่แรกอาจไม่ตอบโจทย์และเป็นได้แค่เรื่องสมมติ แจนพูดพร้อมหัวเราะเฝื่อน

ด้วยบุคลิกของคนแอ็กทีฟ ระหว่างทำโปรเจกต์จบปี 5 แจนเข้าไปขลุกประสบการณ์ทำงานด้านสถาปนิกที่ Somdoon Architects พร้อมๆ กับได้รับการเชิญชวนในฐานะสปีกเกอร์และอาสาสมัครจากคนในแวดวงสถาปัตยกรรมให้ร่วมแชร์ประสบการณ์การทำงานไปด้วย กว่า 2 ปีที่รีดประสบการณ์จนเข้ามือ แต่ก็ไม่วายเห็นช่องโหว่ของโอกาสที่จะทำงานด้านพัฒนาเมืองอย่างที่ตั้งใจ

จนเจอกับโครงการ Rethink Urban Space-ริทัศน์ (โครงการที่ให้เยาวชนคิดและมองพื้นที่เมืองในประเทศไทยด้วยมุมมองใหม่ ที่มีเป้าหมายให้เยาวชนเป็นภาคีและผู้ผลักดันการเปลี่ยนแปลงในการพัฒนาเมืองอย่างเต็มตัว) แจนใช้โอกาสสมัครเป็นตัวแทนเยาวชนในนาม ‘ริทัศน์หาดใหญ่’ โอกาสนี้ทำให้แจนได้เจอรุ่นพี่มากประสบการณ์ส่งไม้ต่อให้เธอทั้งสกิลเชิงลึกและคอนเน็กชั่น ในปัจจุบันโครงการริทัศน์มีทั้งหมด 5 เมือง คือ กรุงเทพฯ กาญจนบุรี ขอนแก่น เชียงใหม่ และหาดใหญ่

เป็นจังหวะเดียวกับช่วงที่โปรเจกต์จบของเธอคว้ารางวัล Winner-Worldwide Best Bachelor’s Thesis Project จากการแข่งขัน UnIATA 2020 ซึ่งเป็นการจัดแสดงผลงานโปรเจกต์จบของนักศึกษาด้านสถาปัตยกรรมทั่วโลกด้วยพอดี

“การก่อตัวของริทัศน์หาดใหญ่เป็นช่วงประจวบเหมาะกับที่โปรเจกต์จบชนะรางวัล ถือเป็นความโชคดีที่ได้โอกาสหันมาทำงานพัฒนาเมืองด้วยเลย ความตั้งใจของโครงการริทัศน์หาดใหญ่ คือการสร้างกระบวนการมีส่วนร่วมของเยาวชนเพื่อให้เยาวชนมีบทบาทในเมืองโดยเป็น Kick-off ส่งเสียงให้เมืองเติบโตไปได้ แต่เมื่อริทัศน์หาดใหญ่เริ่มหมดวาระ เราเองมีกลุ่ม มีคอนเน็กชั่น และอยากจะทำต่อไป ก็เลยกลายมาเป็น ‘Hatyai Connext’ ที่ตั้งใจว่าจะเป็น ‘คอนเน็กเตอร์’ พื้นที่ของกลุ่มคนรุ่นใหม่ที่พร้อมจะสื่อสารเรื่องเมืองให้เอง”

Hatyai Connext ‘เมือง’ คืออนาคต

Hatyai Connext เป็นโปรเจกต์ในนาม City Connext คือ กลุ่มเยาวชนพัฒนาเมืองในหาดใหญ่ที่ต้องการฟื้นคืนหาดใหญ่ โดยสร้างอัตลักษณ์ให้กับเมือง และเน้นการทำงานร่วมกับกลุ่มชุมชน ที่มี ‘แจน’ สถาปนิกและนักออกแบบเมือง ซึ่งจัดการงานแบ็กกราวด์เรื่องเมือง รับบทบาทเป็นคอนเน็กเตอร์ที่แปลเรื่องเมืองให้เป็นงานวิจัยในเชิงอะคาเดมิก รวมทั้งแปลเรื่องราวที่ซ่อนอยู่ในเมืองผ่านการสื่อสารด้านกิจกรรมในรูปแบบ On-ground ด้วย

โฟกัสมาอีกด้านจะมีพาร์ตเนอร์อีก 3 คน คือ ‘ไบรท์-สรวิชญ์ อังศุธาร’ วิศวกรที่เคยฝึกงานและทำงานกับองค์กรทั้ง UN-HABITAT และ UDDC ด้านพัฒนาเมือง ไบรท์จึงถนัดการวิเคราะห์และย่อยข้อมูลแบ็กกราวด์เรื่องเมือง ด้าน ‘ขนุน-สุตาภัทร ชากรี’ เสริมทีมเรื่องการลงพื้นที่ เก็บข้อมูล และประสานงานร่วมกับกลุ่มชุมชนอย่างคล่องตัว ส่วน ‘ซอล-อณวิทย์ จิตรมานะ’ คอนเทนต์ครีเอเตอร์ด้าน Digital Marketing Agency นำข้อมูลจากงานรีเสิร์ช ลงพื้นที่ จัดกิจกรรม ฯลฯ มาขยายเรื่องที่ต้องการสื่อสารด้วยคอนเทนต์บนแพลตฟอร์ม Hatyai Connext และหยิบประเด็นเกี่ยวกับ ‘เมือง’ หาดใหญ่มานำเสนอผ่านผู้อ่าน

Hatyai Connext พยายามตีโจทย์ให้เห็นว่า ‘เมือง’ เป็นเรื่องที่ทุกคนมีสิทธิส่งเสียงเพื่อออกแบบเมืองที่อยากเห็นร่วมกันได้ การริเริ่มออกแบบเมืองจะช่วยสร้างการจดจำต่อผู้คนและทำให้คนรุ่นใหม่อยากกลับบ้านเกิด นั่นเท่ากับการกลับไปตอบคำถามที่แจนคุยเล่นในกลุ่มเพื่อนมาตลอดว่า เพราะอะไรกลุ่มคนรุ่นใหม่ถึงไม่กลับบ้าน คำตอบที่ว่าเพราะหาดใหญ่ยังขาดพื้นที่แสดงออกทางความคิดสร้างสรรค์ ซึ่งก็คือเนเจอร์ของพวกเขา

“เมืองหาดใหญ่มีความหลากหลายสูงมาก ทั้งช่วงวัย ความเชื่อ วิถีชีวิต หรือเรื่องที่คุยกับกลุ่มเพื่อนแล้วเห็นตรงกันว่าหาดใหญ่เป็นเมืองที่มีคนรู้จัก เราจะภูมิใจเสมอว่าเราเป็นเด็กหาดใหญ่ และสิ่งที่เห็นเหมือนกันคือความเป็น Inclusive City หรือเมืองเป็นของทุกคน จะว่าไปเมืองเราเป็น Learning City ที่มีรองรับแล้วอย่างด้านการแพทย์ แต่เราอยากเห็นเมืองที่มีความครีเอทีฟ ดังนั้น การออกแบบเมืองอย่างสร้างสรรค์เป็นเรื่องสำคัญ อย่างการนำสกิลไปปรับกับ Hidden Gems ในเมืองเพื่อให้คนรุ่นใหม่มีความหวังกับเมืองนี้ต่อไปในอนาคต” แจนเล่าด้วยน้ำเสียงจริงจังปนสนุก

Participatory Design มาออกแบบ (เมือง) ร่วมกันเถอะ!

เบื้องหลังการทำงานของทีม Hatyai Connext ที่ผ่านมา คือการเรียนรู้และจัดการงานในรูปแบบ Project-base Learning (PBL) ซึ่งใช้สกิลที่เชื่อมโยงเข้าด้วยกันคือ Placemaking หรือเทศะรังสรรค์ แนวคิดจากสถาปนิกและนักออกแบบชาวเดนมาร์กที่เน้นการออกแบบจาก ‘ชีวิตในชุมชน’ แล้วค่อยเขยิบไปยังพื้นที่ จากนั้นจึงเป็นอาคารตามลำดับ อีกหนึ่งสกิลสำคัญนั่นก็คือ Participatory Design หรือการออกแบบร่วมกัน คล้ายกับแนวคิด Design Thinking แต่ Participatory Design จะหลากหลายกว่าเพราะใช้นวัตกรรมหลายด้าน โดยเฉพาะการออกแบบสิ่งแวดล้อมสรรค์สร้าง จึงตรงตามความต้องการของทีม Hatyai Connext ที่สนใจด้านสิ่งแวดล้อมและชุมชนอยู่ก่อนแล้ว

Participatory Design เดิมทีเป็นแนวคิดจากโครงการริทัศน์หาดใหญ่ โดยเน้นกระบวนการเรียนรู้ร่วมกันเป็นกลุ่ม (Participation Process) ว่ากันง่ายๆ เป็นงานหลังบ้านของคอนเน็กเตอร์คล้ายการทำรีเสิร์ชชิ้นหนึ่ง ที่เริ่มจากดีไซน์โครงร่างชิ้นงาน ดีไซน์โปรเสสข้อมูล การรวบรวมชุดคำถาม ฯลฯ แล้วนำข้อมูลที่เตรียมไว้ทั้งหมดลงพื้นที่จริง อย่างการสำรวจชุมชน จัดงานเสวนาหรือกิจกรรมเพื่อให้ทราบถึงผลลัพธ์ในท้ายที่สุด แต่จะใช้วิธีการแบบไหนนั่นขึ้นอยู่กับคอนเน็กเตอร์ ส่วนข้อดีของการใช้ Participatory Design อยู่ที่ได้นำทักษะหลายอย่างออกมาใช้แก้ปัญหา ทั้งความคิดสร้างสรรค์ อารมณ์ หรือการสื่อสาร

“Partipatory Design ใช้ได้ดีกับทีมของเรา โดยเน้นการจัดกิจกรรมที่ใช้กรอบแนวคิด Participatory Design อย่างเช่น งานรีเสิร์ช ลงพื้นที่ หรือมีรีเสิร์ชอยู่แล้วก็จะแปลงร่างแนวคิด Partipatory Design จากการลงพื้นที่ให้เป็นนิทรรศการในรูปแบบ On-ground ไปจนถึงการสื่อสารบนโลกออนไลน์ผ่านแพลตฟอร์มบนเฟซบุ๊กและอินสตาแกรมของ Hatyai Connext มากกว่านั้นเรายังเป็นหน่วยซัพพอร์ตหรือให้ข้อมูลเกี่ยวกับเรื่องเมืองด้วย” แจนอธิบาย

งานที่ผ่านมาอย่างนิทรรศการ ‘404 Hatyai File Not Found’ นิทรรศการภาพถ่ายขนาดเล็กที่ติดตั้งบนกำแพงสังกะสีบริเวณถนนภราดร-ประชารมย์ เป็นโปรเจกต์ทดลองทำนิทรรศการกลางแจ้งร่วมกับคนในชุมชนที่ตั้งคำถามถึงทิศทางพื้นที่สร้างสรรค์ในเมืองหาดใหญ่ว่า ผู้คนยังกระหายกับสิ่งสร้างสรรค์อยู่หรือไม่

ขณะเดียวกันกับงาน ‘Hatyai Happens เดินเมืองหาดใหญ่ผ่าน 3 มื้ออาหาร 3 เส้นทาง’ ที่ทำให้มองเห็นภาพของหาดใหญ่ชัดมากขึ้นกว่าเดิม หรืออย่างปีที่แล้วกับนิทรรศการเยาวชน ‘Hatyai Defines Youth คบเด็กหาดใหญ่สร้างเมือง’ เป็นการจำลอง ‘ภาพอนาคต’ ของเมืองหาดใหญ่ผ่านประเด็นทั้งเรื่องอาหาร ผู้คน เศรษฐกิจ และสิ่งแวดล้อมรวมอยู่ด้วย

พื้นที่สาธารณะ – ช่องว่างระหว่างวัย = เรื่องเดียวกัน?

สำหรับ ‘ปัญหา’ ของการทำงานคอนเน็กเตอร์ย่อมปัดไม่ตกในเรื่องปัญหาช่องว่างระหว่างวัย (Generation Gap) แจนอธิบายได้กระจ่างว่า การศึกษาประวัติของเมืองสำคัญมากพอที่จะช่วยให้เกิด Empathy ลดช่องว่างระหว่างวัยจากอีกฝ่ายได้ ขณะเดียวกันอีกฝ่ายก็ต้องส่งคืน Empathy กลับมาให้ด้วย การเปิดโอกาสให้คนรุ่นใหม่ได้มีโอกาสเดินหน้าพัฒนาเมืองเป็นเรื่องที่สองทางต้องมาเจอกัน

“ครั้งหนึ่งเคยจัดกิจกรรม Hatyai Public Space เป็นกิจกรรมเสวนาระดมความคิดของบุคคลและหน่วยงานขององค์กรในหาดใหญ่กว่า 30 องค์กร ทั้งภาครัฐ เอกชน ภาคประชาสังคม วิชาการ วิชาชีพ หรือเยาวชน ที่มีหัวข้อว่า คุณมองเห็นภาพของพื้นที่สาธารณะว่าอย่างไร? เห็นได้ว่ามีคนหลากหลายช่วงวัยที่เชิญมาร่วมกิจกรรม ซึ่งยากแต่ชาเลนจ์มาก ด้วยความที่เป็นคอนเน็กเตอร์และคนรุ่นใหม่เลยต้องใช้ทักษะความเป็นมนุษย์ขั้นสูงเพื่อที่จะเข้าใจเนเจอร์ของคนให้ได้” แจนเล่า

อย่างไรก็ตาม เรื่องของปัญหาช่องว่างระหว่างวัยนับรวมได้กับอีกหนึ่งปัญหา คือการสร้างพื้นที่สาธารณะในหาดใหญ่เพื่อเป็นทางเลือกและช่วยเพิ่มอัตลักษณ์ให้เมืองอย่าง พื้นที่สีเขียว (Relaxing Space) แจนอธิบายว่า พื้นที่สีเขียวที่แท้จริงนั้นต้องมองเห็นสิ่งมีชีวิตอื่นร่วมด้วย ถ้าจะให้ดีควรสร้าง Ecosystem ในบริเวณพื้นที่สีเขียวให้เอื้อประโยชน์ต่อกันและเดินทางไปยังพื้นที่ได้สะดวก

หรือจะเป็นพื้นที่สาธารณะ (Public Space) ว่ากันตามตรงหาดใหญ่คือเมืองแห่งเศรษฐกิจการค้า ทำให้ ‘พื้นที่ สาธารณะแท้จริง’ นั้นหาได้น้อย ซึ่งอาจเริ่มจากการปรับปรุงอาคารเก่าให้เป็นพื้นที่สาธารณะที่ใครก็ใช้งานในพื้นที่นั้นได้จริง และไม่เสียเงินเป็นค่าผ่านทาง ไม่ว่าจะค่าอาหาร ค่าเครื่องดื่ม ค่าบริการพื้นที่ อย่างเช่น หอสมุดประจำเมืองสงขลา

แต่หากเอะใจว่า แล้วทำไมจึงต้องมีพื้นที่สาธารณะหรือพื้นที่สร้างสรรค์ด้วยล่ะ? คำตอบจากกลุ่มเวทีสาธารณะของเครือข่ายนักพัฒนาเมืองรุ่นใหม่อย่างงาน Unlock City Potential ในเว็บไซต์ The Active บอกว่า เพราะเป็นการช่วยขับเคลื่อนเศรษฐกิจความเป็นอยู่เรื่องผู้คนได้ แต่ควรสร้างความเข้าใจระหว่างหน่วยงานรัฐ หน่วยงานท้องถิ่น ประชาชน หรือประชาชนด้วยกันเอง ซึ่งแน่ชัดอยู่แล้วว่าพื้นที่สาธารณะมักมีปัญหาเรื่องคนที่แก้ไม่ตก ทั้งกลุ่มที่เข้าใจว่า ‘พื้นที่สาธารณะคือภารกิจของคนอื่น’ และกลุ่มที่เห็นว่า ‘พื้นที่สาธารณะเป็นเรื่องที่ต้องลงมือทำ’ งานนี้แจนเป็นหนึ่งใน 13 นักพัฒนาเมือง จาก 39 แนวคิด 9 เมือง ที่เข้าร่วมปลดล็อกเสนอแนวทางพัฒนาเมืองอีกด้วย

ทั้งหมดนี้แจนมีความเชื่อว่า ดีไซเนอร์เองออกแบบเพื่ออนาคต แม้ประสบการณ์อาจเทียบเท่ากับคนรุ่นเก่าไม่ได้ แต่เสียงของคนรุ่นใหม่ย่อมมีความหมายที่จะ ‘เปลี่ยนแปลงอนาคต’ ได้

‘โอกาส’ ทิศทางในอนาคตที่คนรุ่นใหม่อยากเห็น

หากการพัฒนาเมืองทำให้ผู้คนเห็นถึงอนาคตตัวเองอยู่ในนั้น เป็นไปได้ว่าทิศทางต่อไปของเมืองหาดใหญ่ควรตอบรับกับความเป็น Salad Bowl of Culture ในเมืองแห่งนี้ หมายความว่า เป็นเมืองที่พร้อมเติบโตไปตามสเต็ปตามความหลากหลายของคน เชื้อชาติ แม้กระทั่งช่วงวัย รวมถึง ‘เมืองแห่งโอกาส’ ที่คนรุ่นใหม่อยากเห็นเช่นเดียวกัน

“เมืองแห่งโอกาส เป็นประโยคจุดประกายความคิดที่รุ่นพี่คนหนึ่งพูดขึ้นท่ามกลางวงสนทนา” แจนเล่า “คำว่า โอกาส อาจเป็นเรื่องที่ดูกว้าง แต่ความจริงแล้วเมืองหาดใหญ่มีศักยภาพพร้อมที่จะพัฒนาไปได้อีก ไม่ว่าจะเป็นเมืองแห่งโอกาสทางด้านการศึกษา หรือเมืองแห่งโอกาสทางด้านการท่องเที่ยว ที่น่าสนใจคือ เมืองหาดใหญ่ต้องการยกระดับการท่องเที่ยวก็จริง แต่มีปัญหากับการออกแบบพื้นที่สาธารณะซึ่งเป็นได้แค่เมืองแวะพักเท่านั้น ถ้าอย่างนั้นเราออกแบบให้เป็นเมืองแวะพักที่ดีที่สุดเลยได้ไหม? อาจเป็นการสร้างประโยชน์ให้สอดรับกับศักยภาพเดิม ทั้งที่จริงแล้วไม่จำเป็นต้องทิ้งสิ่งเดิมด้วยซ้ำ”

“ถ้ามองไปถึงอนาคตของเมืองหาดใหญ่ในบริบทที่เราเติบโตมา ก็ควรสอดคล้องกับเมืองที่ดีด้วย สำหรับแจน เมืองที่ดีคือเมืองที่พร้อมสำหรับการเจริญเติบโตของคนที่แตกต่างกัน ซึ่งทุกคนสามารถเป็นตัวของตัวเองและเห็นภาพอนาคตในที่แห่งนั้นได้ เมื่อไรที่เราเห็นภาพอนาคตของตัวเองชัด เราจะรับรู้ว่าเมืองนั้นให้อะไรกับเราได้มากกว่าสิทธิขั้นพื้นฐาน นั่นคือโอกาสที่จะปีนขั้นบันไดไปสู่เมืองแห่งโอกาสแน่นอน” แจนทิ้งท้ายอย่างมีความหวัง

ขอขอบคุณข้อมูลและภาพจาก แจน-สุทธหทัย นิยมวาส

อ้างอิง: https://art4d.com/2020/06/suttahathai-niyomwas
https://www.goethe.de/prj/tus/th/index.html
https://bit.ly/3CmHZ7N
https://bit.ly/3oWKJpa
https://bit.ly/3NqXy4o
https://bit.ly/3oYSGdC
https://blog.artipania.com/designing-design-b09865c4084b
https://www.gqthailand.com/culture/article/inclusive-design
https://thecitizen.plus/node/