ชุมชนปกาเกอะญอ แห่งบ้านห้วยตองก๊อ ตำบลห้วยปูลิง อำเภอเมือง และชุมชนเลอเวือะ แห่งบ้านป่าแป๋ ตำบลป่าแป๋ อำเภอแม่สะเรียง เป็นสองชุมชนในจังหวัดแม่ฮ่องสอน ที่ยังคงทอผ้าและปักผ้าขาย โดยอาศัยภูมิปัญญาดั้งเดิมที่ยึดถือกันมาตั้งแต่บรรพบุรุษ ทุกขั้นตอนเป็นการใช้วัตถุดิบในท้องถิ่น ทำให้บางครั้งพบข้อจำกัดสำหรับผลิตเป็นสินค้า เช่น สีย้อมผ้าเป็นสีที่สกัดจากพืชพันธุ์ในป่า ซึ่งมีข้อจำกัดเรื่องของเฉดสี และไม่ได้มีผลผลิตเพื่อนำมาทำสีได้ทุกฤดูกาล

ข้อจำกัดดังกล่าว ทำให้กลุ่มดอยสเตอร์ (DoiSter) เครือข่ายที่ทำงานด้านการจัดการท่องเที่ยวโดยชุมชน ได้ขอทุนสนับสนุนจาก สกสว. (สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัย และนวัตกรรม) ในการทำวิจัย พัฒนา และจัดการองค์ความรู้เกี่ยวกับการย้อมสีธรรมชาติ เพื่อยกระดับหัตถกรรมสิ่งทอสองสองชุมชนนี้ ให้เป็นงานฝีมือที่มีอัตลักษณ์ มีคุณค่า และสามารถตั้งราคาได้อย่างเหมาะสม

จากคนตีนดอยสู่งานบนดอย

ดอยสเตอร์ (DoiSter) เป็นกลุ่มคนตีนดอย แต่ไปทำงานบนดอยร่วมกับชุมชนในจังหวัดแม่ฮ่องสอน ประกอบด้วยสมาชิกทั้งหมด 5 คน ได้แก่ สมภพ ยี่จอหอ, จุฑามาศ ประมูลมาก, นันทิยา สุคนธปฏิภาค, จรรยวรรธ สุธรรมา และเลิศศักดิ์ ทองสวัสดิ์วงศ์

ปุ๊หรือสมภพ ยี่จอหอ เป็นผู้ริเริ่มกลุ่มดอยสเตอร์ขึ้น หลังจากทำงานการท่องเที่ยวชุมชนมายาวนาน 10 กว่าปี การคลุกคลีอยู่กับคนบนพื้นที่สูง ทำให้เขามองเห็นศักยภาพการจับจ่ายใช้สอยของนักท่องเที่ยว ซึ่งส่วนใหญ่มีกำลังซื้อสูง และสามารถซื้อของฝากของที่ระลึกจากชุมชนได้ ถึงแม้ว่าของบางชิ้นจะมีราคาแพงก็ตาม

“เราทำงานในหลายหมู่บ้าน และเห็นว่าผลิตภัณฑ์บางชุมชนยังไม่ถูกตาต้องใจนักท่องเที่ยว ทำให้เสียโอกาสที่จะขายได้ จึงโฟกัสที่การพัฒนาสินค้า งานหัตถกรรมชุมชนนอกเหนือไปจากเรื่องการท่องเที่ยวชุมชนที่ทำตั้งแต่แรก ช่วงแรกเราทำงานกับชุมชนปกาเกอะญอ และเลอเวือะ ก็มานั่งวิเคราะห์กันว่า ถ้าจะพัฒนาสินค้าขาย จะทำอะไรก่อนดี สุดท้ายมาจบที่งานทอผ้าเพราะมีคนทอผ้าในชุมชนเยอะ ซึ่งผลิตภัณฑ์ผ้าของแต่ละชุมชนก็จะแตกต่างกัน เช่น รูปแบบผ้าของชาวปกาเกอะญอจะมีสีเข้ม ลายปักเยอะๆ จึงคิดว่าจะสร้างเอกลักษณ์ให้กับสินค้าของเรา เริ่มจากการวิเคราะห์ว่ากลุ่มลูกค้าของเราคือใคร และเราอยากสื่อสารอะไรกับเขา” ปุ๊เกริ่นเล่า โดยมี อ.จุ๊-จุฑามาศ ประมูลมาก และต่าย- นันทิยา สุคนธปฏิภาค ร่วมวงสนทนาคุย

ย้อมผ้า = ต้นทุนธรรมชาติ + ภูมิปัญญาชุมชน

ต้นทุนทางธรรมชาติที่ชุมชนได้รับจากป่าไม้ คือแหล่งวัตถุดิบในการนำมาผลิตเส้นด้ายและสีย้อม สำหรับเส้นใยที่นิยมใช้มากที่สุดคือ ฝ้าย ส่วนวัสดุที่ให้สีจากธรรมชาติ มีทั้งจากพืชและสัตว์ ฯลฯ ส่วนของพืชที่นิยมใช้สกัดสีมีหลายส่วน เช่น เปลือก แก่น ราก หัวหรือเหง้า ดอก ใบ ผล และเมล็ด ส่วนใหญ่มักเป็นพืชป่า ที่ให้สีสันสวยงามน่าทึ่ง เช่น ใบกาแฟให้สีน้ำตาล, เนื้อไม้ฝางให้สีแดง ส้ม น้ำตาลแดง, เปลือกหว้าหรือมะเกี๋ยง ให้สีน้ำตาลอมชมพู, เมล็ดคำแสดให้สีส้ม, ผลของห่อคอเด๊าะหรือปิ้งขาวให้สีฟ้าเทอร์ควอยซ์, รากของยอป่าหรือเคาะ ให้สีน้ำตาลแดง เป็นต้น

นันทิยาหรือต่าย เป็นนักมานุษยวิทยา ที่ลงพื้นที่ไปเก็บข้อมูลเพื่อนำมาสังเคราะห์ เล่าให้ฟังว่า “เราจะดูก่อนว่าบนพื้นที่นั้น ใช้วัสดุพื้นบ้านอะไรในการย้อม แล้วเอาประสบการณ์ของพวกเราที่ได้จากการเรียนไปแลกเปลี่ยนกับคนท้องถิ่น บางครั้งชุมชนอาจจะคุ้นเคยกับวัสดุที่เคยใช้ ทำให้ไม่กล้าทดลองของใหม่ๆ อย่างเช่นการย้อมโดยใช้มอร์แดนท์ (Mordant) หรือการย้อมโดยใช้สารช่วยติดสี สารนี้จะช่วยให้การยึดติดเส้นใยกับสีย้อมดีขึ้น ซึ่งมอร์แดนท์ที่เราใช้คือสารส้ม และเฟอรัสซัสเฟต (น้ำจากสนิมเหล็ก) นอกเหนือไปจากมอร์แดนท์ธรรมชาติอย่างน้ำขี้เถ้าที่ชาวบ้านใช้กันมาแต่ดั้งเดิม”

อย่างไรก็ตาม การย้อมสีธรรมชาติของคนบนพื้นที่สูง นิยมใช้การย้อมโดยตรง (Direct Dyeing) และการย้อมโดยใช้สารช่วยให้สีติด (Mordanat Dyeing) ซึ่งมอร์แดนท์ธรรมชาติที่นิยมใช้กัน มีตั้งแต่น้ำโคลน, น้ำขี้เถ้า ได้จากไม้ชนิดต่างๆ, น้ำปูนใส ได้จากการกินกับหมากหรือปูนขาวจากการเผาเปลือกหอย, น้ำสนิมเหล็ก (จากการเผาตะปูเหล็กและเหล็กที่ขึ้นสนิม ซึ่งจะนำไปแช่น้ำแล้วปิดฝาทิ้งไว้ 3 วัน จนน้ำกลายเป็นสีเหลืองจึงกรองมาใช้), น้ำมะขามเปียก, น้ำส้มป่อย ส่วนมอร์แดนท์เคมี เช่น สารส้มหรือเฟอรัสซัลเฟส เป็นสารช่วยย้อมที่หายากบนพื้นที่สูง จึงไม่ค่อยนิยมใช้กัน

“เราพยายามผลักดันให้คนในชุมชนมาออกงานแฟร์ เพราะอยากให้ผู้ซื้อแลกเปลี่ยนข้อมูลจากผู้ผลิตโดยตรง และถ้าเป็นไปได้ ก็พยายามจะจัดเวิร์คช็อปเพื่อให้ลูกค้าทดลองทำจริงและสร้างความเข้าใจว่า สินค้ามีราคาแพงเพราะต้องใช้ระยะเวลาและทักษะ โดยเราสนับสนุนให้แม่บ้านในชุมชนเป็นครูสอน เพราะต้องการยกระดับให้เขาเป็นครู ไม่ได้เป็นเพียงแม่บ้านธรรมดา”

อย่างไรก็ตาม หากใครสนใจเรื่องการย้อมสีธรรมชาติฉบับคนบนพื้นที่สูง อยากเรียนรู้พืชพันธุ์ไม้ป่าที่ให้สีต่างๆ และเทคนิคการย้อมสีธรรมชาติแบบชาวเขา ปัจจุบัน ดอยสเตอร์ จัดทำหนังสือภาพในชื่อว่า “สีสันจากขุนเขา คู่มือการย้อมสีธรรมชาติของคนบนพื้นที่สูง” ซึ่งมีวางจำหน่ายแล้ว

ทั้งเล่มสื่อสารด้วยภาพการ์ตูน ที่อ่านแล้วเข้าใจง่ายจากฝีมือวาดภาพของ อ.จุ๊ สำหรับโรงเรียนใดที่สนใจและต้องการรับหนังสือเข้าห้องสมุด ทีมดอยสเตอร์ยินดีจัดส่งให้ฟรีโรงเรียนละ 2 เล่ม เพื่อให้องค์ความรู้ที่ได้จากงานวิจัยและการทำงานร่วมกับชุมชนในครั้งนี้ ไม่สูญหาย และช่วยเผยแพร่ให้เด็กรุ่นหลังได้สืบสานกันต่อไป

ติดตามข้อมูลเพิ่มเติมได้ที่เพจ Facebook.com/doisterwannabe