• อิทธิพลตะวันตกสู่วัฒนธรรมบาบ๋า

“ขอขอบคุณน้องปอยที่จุดประกายให้คนหันมาสนใจมงกุฎดอกไม้ไหว และหัตถศิลป์ดิ้นโบราณ หรือศิลปะการพันดิ้นของชาวบาบ๋า” ครูจุ๊บ ผู้ที่ได้รับการยกย่องให้เป็นผู้เชี่ยวชาญด้านหัตถศิลป์ดิ้นโบราณและเป็นวิทยากรในสถาบันการศึกษา ชมรมต่างๆ ออกตัวกับเรา ก่อนเสริมต่อว่า “กลุ่มชาติพันธุ์วัฒนธรรมบาบ๋า ซึ่งปรากฏอยู่ในภาคใต้ฝั่งอันดามัน ได้รับอิทธิพลศิลปะการพันดิ้นมาจากตะวันตก เข้ามาในเมืองไทยช่วงปลายรัชกาลที่ 5 – รัชกาลที่ 6”

ในอดีตผู้หญิงส่วนมากจะอยู่กับเหย้าเฝ้ากับเรือน เข้าครัวทำงานประดิษฐ์ เย็บปักถักร้อย ยิ่งทำได้ประณีตงดงามยิ่งเป็นการเชิดหน้าชูตาวงศ์ตระกูล สมัยก่อนการแต่งงานคือการคลุมถุงชน ผู้ชายจึงแทบไม่รู้จักเจ้าสาวเลยด้วยซ้ำ แต่จะมีแม่สื่อคอยไปดูงานศิลปะพันดิ้นในตู้ครอบแก้วบ้าง งานปักรองเท้าบ้าง ชิมอาหารบ้าง เพื่อดูว่าผู้หญิงบ้านนี้เป็นแม่ศรีเรือนหรือไม่

นี่จึงเป็นที่มาของแนวคิดการจัดตั้งกลุ่มหัตถศิลป์ดิ้นโบราณ จังหวัดระนองขึ้น แหล่งเรียนรู้ทางวัฒนธรรม ชุมชนบ้านบางริ้น เพื่อเผยแพร่องค์ความรู้ในวงกว้าง นำเสนอผลงานการประดิษฐ์ทั้งแบบโบราณและการสร้างสรรค์ไอเดียใหม่ๆ เพื่อให้เข้าถึงง่ายและยั่งยืนมากขึ้น

• มงกุฎดอกไม้ไหวลูกครึ่งไทย-ปีนัง

ด้วยพื้นฐานทักษะด้านการออกแบบเสื้อผ้า เครื่องประดับและช่างประดิษฐ์ กับประสบการณ์ในหลายๆ ด้านที่มีอยู่แล้ว บวกกับความสนใจเป็นพิเศษ ทำให้กลุ่มหัตถศิลป์ฯ ผลิตผลงานโดดเด่นออกมามายมาย ไม่ว่าจะเป็นโพธิ์ปรก-พระดีบุก ราคาหลักหมื่น นกยูงดิ้นโบราณ รางวัลระดับเหรียญทอง CPOT (Cultural Product of Thailand) ปี 2559 เครื่องประดับและมงกุฎนางแบบปฏิทินรีเจนซี รวมไปถึงมงกุฎดอกไม้ไหวโบราณ จนไปเข้าตาว่าที่สะใภ้บ้านอาจ้อ

“ตอนแรกที่น้องปอยติดต่อมาทางเฟซบุ๊กยังคิดว่าใช่ตัวจริงหรือเปล่า ปอยบอกว่าศึกษาดูเนื้องานเราจากในอินเทอร์เน็ต ผลงานของกลุ่มมีหลากหลายและมงกุฎชิ้นหนึ่งที่เราเคยทำ แกะแบบจากของโบราณมาก่อน ปอยได้เห็นชิ้นนั้นเลยติดต่อมา หลังจากศึกษามาเยอะมาก”

แต่มงกุฎของปอยแตกต่างจากมงกุฎอันนั้น เพราะต้องการแบบดั้งเดิมและมีการผสมผสานระหว่างวัฒนธรรมชาวบาบ๋าทางภาคใต้ของไทยกับปีนัง

ประธานกลุ่มหัตถศิลป์ดิ้นโบราณเมืองระนอง อธิบายให้ฟังว่า มงกุฎงานวิวาห์บาบ๋าที่โดดเด่นมีอยู่ 3 ลักษณะคือ สิงคโปร์ จะคล้ายกับของงิ้ว  ส่วนไทยกับปีนังใกล้เคียงกันมากที่สุด แต่ของทางปีนังจะเป็นโลหะขึ้นรูปด้วยทองคำหรือโลหะเงิน ส่วนของไทยใช้ดิ้นเงินดิ้นทอง

ฮั้วก๋วนแบบดั้งเดิมจะแบ่งออกเป็น 2 ส่วน คือ ฐานกับช่อดอกไม้ ตัวฐานจะใช้ดอกมะลิร้อยเป็นมาลัย ไม่ก็ดอกพุด ดอกมะละกอตัวผู้ ไข่มุกหรือลูกปัดงาช้างประดับโดยรอบ ส่วนช่อดอกไม้ เรียกว่า ‘เฉ่งก๊อ’ ใช้ดิ้นเงินดิ้นทองประดิษฐ์เป็นก้านดอกไม้ 12 ช่อ (เลขมงคลตามความเชื่อของชาวจีนโบราณ) ประดับสับหว่างด้วยดอกไม้เพชรหรือเครื่องกะไหล่ทอง (เครื่องทองขึ้นรูป) ด้านบนประดับด้วยหงส์หรือฟีนิกส์ และผีเสื้อ

“มงกุฎของปอยเอาแบบปีนังมาใช้ ในส่วนของการนำทองคำไปให้ช่างขึ้นรูปเป็นดอกไม้เล็กๆ แล้วส่งมาให้เราประกอบกับดอกไม้ที่ทำจากดิ้นทองรวมกัน ทุกอย่างปอยส่งมาให้หมด ทำรื้อๆ กันอยู่ 3 รอบ เพราะจะต้องขึ้นรูปมงกุฎด้วยงานดิ้นธรรมดา เพื่อให้ปอยดูว่าชอบหรือไม่ อยากปรับแก้ตรงไหน รอบฐานของเป็นดอกไม้ไม่เอาลูกปัด เลยใช้เวลากันถึง 3 เดือน จากปกติจะใช้เวลาทำแค่ 1-2 สัปดาห์”

องค์ประกอบต่างๆ ของฮั้วก๋วนไม่ได้ประกอบขึ้นเพื่อความสวยงามเท่านั้น แต่ยังแฝงไปด้วยความเชื่อและคำสอน อย่างเช่น หงส์หรือฟีนิกซ์มีนัยสำคัญให้ครองรักด้วยความสงบร่มเย็นและเจริญรุ่งเรือง ส่วนผีเสื้อก็บอกถึงการมีชีวิตคู่ ขณะที่ยอดดอกไม้จะสั่นไหวตามการเคลื่อนไหว ว่ากันว่าเจ้าสาวตื่นเต้นแค่ไหนดูได้จากเฉ่งก๊อ ยิ่งตื่นเต้นมากก็ยิ่งสั่นไหวมาก เป็นที่มาของการเรียกว่า มงกุฎดอกไม้ไหว

• แหล่งเรียนรู้ สร้างงาน ส่งต่อคนรุ่นใหม่

ตามธรรมเนียมมงกุฎดอกไม้ไหวจะใช้ครั้งเดียวในงานวิวาห์ จึงเป็นสิ่งที่จับต้องได้ยากในอดีต บวกกับรูปแบบเดิมดูล้าสมัยไปสำหรับปัจจุบัน ครูจุ๊บและภาคีเครือข่ายในกลุ่มเลยออกแบบประยุกต์เป็นชิ้นงานที่ร่วมสมัย เข้ากับเทศกาลงานใหญ่ เช่น ดอกกุหลาบวันวาเลนไทน์ เข็มกลัดติดเสื้อ กิ๊บติดผม ต่างหู สร้อยคอ โซ่สายโยงชุดบาบ๋า ของที่ระลึก และของประดับตกแต่ง เป็นต้น ราคามีตั้งแต่หลักร้อยไปจนถึงหลักหมื่น เพื่อให้เข้าถึงง่ายสำหรับคนรุ่นใหม่

ที่สำคัญเป็นการสร้างงานสร้างรายได้ให้คนในชุมชนจากการผลิตชิ้นงาน เพื่อนำมาจำหน่ายในร้านขายของฝาก ของที่ระลึกที่แหล่งเรียนรู้ทางวัฒนธรรมชุมชนบ้านบางริ้น เมื่อมีออเดอร์ก็กระจายกันไปทำที่บ้าน แล้วมาช่วยกันประกอบ และยังเป็นงานอดิเรกให้ผู้สูงอายุหรือกลุ่มผู้เกษียณที่อาจเสี่ยงเป็นโรคซึมเศร้าได้หากต้องอยู่บ้านเฉยๆ

ครูจุ๊บไม่เพียงถ่ายทอดความรู้ให้กลุ่มแม่บ้านและผู้สูงอายุ แต่เธอยังนำศิลปะโบราณนี้เข้าไปสอนในสถาบันการศึกษา เพื่อปลุกค่านิยมความหวงแหนมรดกทางวัฒนธรรมและสืบสานต่อไปในอนาคต ถ้ามีถนนคนเดินก็ให้กลุ่มแม่บ้านไปสาธิตและจัดเวิร์กช้อปให้กับนักท่องเที่ยวทั้งไทยและต่างประเทศชม ได้รับความสนใจอย่างมาก หรือใครสนใจก็สามารถเข้ามาชมและเวิร์กช้อปได้ฟรี

“กลุ่มเราจัดตั้งเป็นแหล่งเรียนรู้ทางวัฒนธรรมหัตถศิลป์ดิ้นโบราณที่ไม่ได้ตั้งขึ้นเพื่อแสวงหากำไร เพราะฉะนั้นถ้าต้องการเรียนขั้นพื้นฐานง่ายๆ ประมาณ 20 นาที เราสอนให้ฟรี เพียงแต่ขอให้แจ้งล่วงหน้ามาสักนิดหากเป็นหมู่คณะ และถ้าช่วยซื้อสินค้าติดไม้ติดมือกลับไป จะเป็นกำลังใจให้คุณป้า คุณอา และคุณยายในชุมชน”

ปัจจุบันกลุ่มนี้มีภาคีเครือข่ายทั้งวิทยาลัยชุมชน กศน. โรงเรียน กลุ่มแม่บ้านตำรวจภูธร  ชมรมผู้สูงอายุบ้านบางริ้น ชมรมผู้สูงอายุบ้านบางนอน เข้ามาร่วมมือกันเพื่อร่วมอนุรักษ์ศิลปะการพันดิ้นโบราณให้อยู่คู่กับจังหวัดระนอง

“งานเหล่านี้มีค่าควรแก่การอนุรักษ์ เพราะปัจจุบันหาดูได้ยากแล้ว ตอนศึกษาหาข้อมูล งานโบราณบางชิ้นยังหลงเหลือให้ดูในพิพิธภัณฑ์ที่ปีนัง แต่ชาวบาบ๋าที่นั่นไม่มีคนสืบสานต่อ จึงเป็นเรื่องน่ายินดีที่ฝั่งไทยยังมีคนทำกันอยู่ แม้ในภาคใต้ฝั่งอันดามันจะเหลือไม่ถึง 10 ที่แล้วก็ตาม”

ไม่ใช่แค่วัฒนธรรมบาบ๋าที่สิ้นปีนี้ชุดยาย๋าจะขึ้นทะเบียนเป็นมรดกร่วม ประเภทภูมิปัญญาที่จับต้องไม่ได้ของยูเนสโก ระหว่างไทย มาเลเซีย สิงคโปร์ และอินโดนีเซีย แต่เราอยากคนรุ่นใหม่หันมาให้ความสำคัญและหวงแหนในมรดกทางวัฒนธรรมในทุกๆ ด้าน

“เพื่อให้เรื่องเล่าในอดีตได้เป็นเรื่องราวในอนาคตของคนรุ่นหลัง”

ภาพประกอบ : ครูจุ๊บ-ปิยณัฏฐ์ อิสสระสงคราม