อัตลักษณ์ที่มีคุณค่า

“มันเป็นวัฒนธรรมที่มาจากเมืองจีนก็จริง แต่ตอนนี้มันกลายเป็นวัฒนธรรมท้องถิ่น เป็นของทุกคนในภูเก็ต เป็นสิ่งที่เราจะควรต้องสืบสานและส่งต่อออกไป ที่สำคัญการเชิดหุ่นกาเหล้มีที่เดียวในประเทศไทย”

นี่คือคุณค่าที่ อ.ลิขิต บอกกับเรา…และคงน่าเสียดายหากต้องเลือนหายไป

ย้อนไปเมื่อกว่า 10 ปีก่อน เขาได้ยินเสียงขับร้องบทหุ่นกาเหล้ดังออกมาจากพิพิธภัณฑ์ภูเก็ตไทยหัว เขาจำได้ว่าเป็นเสียงของ แป๊ะเกี๋ยว – ดิโรจน์ เลิศเอกกุล จึงเข้าไปสอบถามและเป็นจุดเริ่มต้นของการสืบสานและอนุรักษ์หุ่นกาเหล้อย่างจริงจังผ่านการถ่ายทอดให้กับนักเรียน

ตอนนั้น อ.ลิขิตเพิ่งเข้าเป็นอาจารย์ภาษาไทยของโรงเรียนสตรีภูเก็ตได้ไม่นาน มีความสนใจด้านวัฒนธรรมเป็นทุนเดิมอยู่แล้ว จากการซึมซับผ่านวิถีชีวิตของครอบครัวมาตั้งแต่เด็ก บวกกับเป็นช่วงที่ทางโรงเรียนเน้นเรื่องวัฒนธรรมประเพณี สืบสานความเป็นภูเก็ตส่งต่อให้กับคนรุ่นหลัง เลยขอให้แป๊ะเกี๋ยว สอนการเชิดและบทร้องให้ โดยมีแป๊ะเฉ่ง-เฉ่ง เลิศกิจสมบูรณ์ เป็นคนแกะหุ่นกาเหล้รุ่นแรกให้นำมาเล่นและสอนเด็กๆ

การเชิดหุ่นกาเหล้ในยุคแรกๆ มีอยู่หลายคณะ หนึ่งในนั้นคือ ‘คณะแป๊ะจุ่ยห้าย’ และมีการสืบทอดต่อกันมาจากชาวคณะ ซึ่งแป๊ะเกี๋ยวถือว่ามีสัมพันธภาพที่ดีกับบ้านแป๊ะจุ่ยห้ายและได้สืบทอดความรู้เรื่องหุ่นกาเหล้มา

“ส่วนที่แป๊ะเกี๋ยวแกสอนให้มาถ่ายทอดในโรงเรียน เพราะมีแนวคิดว่าหากอยู่กับโรงเรียน ศิลปวัฒนธรรมการเชิดหุ่นกาเหล้จะไม่หายไปไหน แต่จะมีการส่งต่อและสืบทอดต่อไป”

ปรับเปลี่ยนเพื่ออนุรักษ์

หลังได้รับการถ่ายทอดความรู้เรื่องการเชิดหุ่น ช่วงแรก อ.ลิขิต เริ่มต้นฝึกหัดจากการเล่นในศาลเจ้าจุ้ยตุ่ย เพราะมีการขาดช่วงของการแสดงไปและต้องการเล่นถวายพระ ตามความเชื่อว่ากาเหล้จะอวยพรให้เป็นสิริมงคลในชีวิต ประสบความสำเร็จอย่างที่ตั้งใจ

จากนั้นผู้ดูแลศูนย์สืบค้นและเผยแพร่ข้อมูลบาบ๋าภูเก็ต โรงเรียนสตรีภูเก็ต ก็มีการนำนักเรียนที่ได้รับการฝึกออกแสดงในงานพิธีต่างๆ แทนที่จะจำกัดอยู่แค่วันไหว้เทวดา พร้อมเปิดโอกาสให้นักเรียนหญิงเป็นคนเชิดและขับร้องได้เช่นเดียวกัน จากธรรมเนียมปฏิบัติเดิมที่จะมีผู้ชายเป็นคนทำหน้าที่ โดยหุ่น 1 ตัวจะใช้เด็ก 1 คน คนร้อง 1 คน และคนเล่นดนตรีอีก 1 คน

“อย่างที่จีนก็ยังมีการแสดงหุ่นกาเหล้อยู่ แต่ได้พัฒนารูปแบบการในพิธีทั่วไป ต่างจากบ้านเราที่ยังค่อนข้างหาดูได้ยาก”

แม้ปัจจุบันจะมีความคิดสมัยใหม่มีการนำไปแสดงในโอกาสพิเศษ เพื่อการศึกษาและการท่องเที่ยวมากขึ้น แต่ไม่นิยมจัดแสดงในงานอวมงคล เช่น งานศพ หรืออยู่ในช่วงไว้ทุกข์ ถือเป็นธรรมเนียมปฏิบัติตามความเชื่อของคนภูเก็ต

ขณะที่ตัวหุ่นกาเหล้ของประเทศจีนที่มีกลไกมากกว่า สามารถแสดงท่าทางและเคลื่อนไหวได้มากกว่า เช่น เดินได้ ขยับนิ้ว ขยับปากได้ ขณะที่กลไกหุ่นของบ้านเรายังเป็นแบบดั้งเดิมมีแค่ดึงขา ดึงแขน ซึ่งช่วงโควิดที่ผ่านมา ทางโรงเรียนได้รับความอนุเคราะห์จากสมาคมศิษย์เก่าฯ ซื้อหุ่นกาเหล้จากเมืองจีน ตกประมาณตัวละ 30,000 บาทมาให้ใช้เพิ่มเติม ช่วยเพิ่มสีสันและความน่าสนใจได้ยิ่งขึ้น

อย่างเช่นที่เมืองจีนตอนนี้มีหลากหลายตัวละครมาก ไม่ว่าจะเป็นจอหงวน ชาวบ้าน เทพธิดา นางฟ้า ฯลฯ ส่วนของภูเก็ตก็อาจเพิ่มมิติเสริมกลิ่นอายบาบ๋า มีตัวละครผู้หญิงใส่ผ้าถุง ร้องเป็นสำเนียงใต้หรือภาษาภูเก็ต

“เมื่อหุ่นกระบอกมาเล่นกับคนได้ พี่คิดว่าหุ่นกาเหล้ก็นำมาเล่นกับคนได้เหมือนกัน มันอยู่ที่การสร้างสรรค์วิธีการแสดง และตามความเชื่อโบราณว่าไว้ถ้าหุ่นกาเหล้ไปเล่นบ้านใคร จะได้รับความเป็นสิริมงคล”

ดั่งบทร้องของฮูหยินที่ว่า… “ข้า ส้อหยกหลาน สตรีมีใจเข้มแข็งอดทน สมเป็นกุลสตรี ไม่เปลี่ยนแปลงดุจขุนเขาและมหาสมุทร วันสำคัญนี้ ขอแต่งโฉมด้วยอาภรณ์อันวิจิตร มาร่วมกับทุกท่าน ทุกเคหสถานกราบไหว้เทพยดาฟ้าดิน ขอให้ทุกท่านจงรับพร อันเป็นมงคลจากเทพเทวดา อันศักดิ์สิทธิ์ ขอทุกท่านจงประสบแต่ความสุขสวัสดิ์ตลอดไปเทอญ”